In de zorg worden (vooral bij mensen met autisme) veel lijstjes, schema’s en pictogrammen gebruikt. Een lijstje voor het schoonmaken, een voor de persoonlijke hygiëne, voor de de planning van de dag, de week, de maand, het jaar. Lijstjes die zijn opgesteld vanuit goede intenties met als doel het aanbrengen van structuur en het scheppen van duidelijkheid. Lijstjes die er tevens voor zorgen dat wanneer er wordt afgeweken van de structuur, er chaos ontstaat. Dus wat gebeurt er nu écht als je de lijstjes los laat?
Ieder jaar gaan we samen op vakantie, telkens naar een andere plek. Hiervoor is in de loop der tijd een uitgebreid draaiboek gemaakt waarin allerlei lijstjes en schema’s zijn opgenomen om alles zo voorspoedig mogelijk te kunnen laten verlopen. Onderdeel hiervan is een weekschema waarin van ‘s ochtends 9:00 tot ‘s avonds 20:30 uur de activiteiten zijn vastgesteld om zo verrassingen te voorkomen.
Deze zomer zijn we met onze deelnemers een midweek op vakantie geweest naar de Rureifel in Duitsland. Voor we weggingen hebben we het weekschema aangepast en uitgedeeld. Daarna hebben we er eigenlijk niets meer mee gedaan. De week werd op natuurlijke wijze ingevuld, de activiteiten per dag bepaald en er was veel ruimte voor spontane acties.
Wat er gebeurde was opvallend: Onze deelnemers waren rustig, vrolijk en hielpen elkaar. Het corveerooster van eerdere jaren leverde bijvoorbeeld nog wel eens discussies op. Nu deden we de veel gebruikte slogan van onze begeleider Frank eer aan; ‘Wat maakt ons sterk? Teamwerk!’. Vrolijk ruimden we samen alles op en binnen enkele minuten was het huis weer spik en span.
Rondom de activiteiten hing geen enkele spanning of onduidelijkheid, ondanks dat het niet van tevoren gespecificeerd. We vertelden slechts wat we gingen doen en hoe laat iedereen klaar moest staan, en op het afgesproken tijdstip gingen we op pad. Zo nu en dan besloten we spontaan een terrasje te pakken. Ook hier is nooit enige discussie ontstaan.
De vrije momenten werden op eigen wijze benut. Natuurlijk wist niet iedereen wat hij moest gaan doen, maar dat zorgde voor prachtige leermomenten. ‘Wat denk je dat je zou willen en kunnen doen hier?’. De zelfredzaamheid, de sociale vaardigheden en de verbinding met elkaar werd zo op gemakkelijke, ongedwongen wijze vergroot.
Het schema dat we van tevoren hadden uitgedeeld kwam slechts een keer ter sprake. Onze Jessica merkte op een avond op het we volgens het schema op dat moment eigenlijk hadden moeten wandelen. We moesten wel binnen 5 minuten weer terug zijn, anders liep de planning helemaal in de war. Daar moest ze vervolgens zelf hard om lachen.
Dat zette ons aan het denken: Wat doen lijstjes? Geef een autist een lijstje en hij zorgt dat jij je er aan houdt. Wat gebeurt er als dat een keer niet lukt? Dan loopt de planning in de war en is er tijdgebrek. Dat zorgt voor stress.
Dus, voor wie maken we de lijstjes eigenlijk? Voor de deelnemer of voor de begeleider? Structuur is iets dat op vele manieren kan worden aangebracht. Een lijstje is dan slechts een middel. We merken in de zorg dat vooral begeleiders die niet zo stevig in hun schoenen staan graag een lijstje willen. Het is makkelijk om je achter planningen en regels te verschuilen wanneer je grenzen niet goed kunt aangeven. Als organisatie steun je de collega’s met lijstjes, maar je ontneemt hen tevens de kans om zichzelf te ontwikkelen.
Daarnaast realiseerden we ons dat een lijstje de gebruiker verlamt. Het lijstje wordt afgewerkt maar alles wat er niet op staat (maar wel belangrijk is) wordt vergeten. Zoals zo vaak vormden onze deelnemers weer een prachtige spiegel: Twee huizen vol autisten, geen lijstjes, wel duidelijke grenzen en geen vuiltje aan de lucht. Een prachtige aanleiding om ons team weer in zijn eigen kracht te zetten.
Janny Reitsema, eigenaar van De 4 Elementen, schrijft in haar blogs over haar visie op zorg, onderwijs en belangrijke onderwerpen rondom De 4 Elementen.